34- 204 و نیز از سوره الم نشرح نازل شده است: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
(سوره انشراح آیه 7) 1116- عن أبی عبد اللّه فی قوله تعالى: (فإذا فرغت فانصب) قال: یعنی انصب علیا للولایة. ابو بصیر از ابو عبد اللّه نقل مىکند که درباره سخن خداوند: «فاذا فرغت فانصب» گفت: یعنى على را به ولایت نصب کن. فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَب
35- 1116 حدثنی علی بن موسى بن إسحاق، عن محمد بن مسعود بن محمد، [قال:] حدثنا جعفر بن أحمد، قال: حدثنی حمدان و العمرکی، عن العبیدی عن یونس، عن زرعة، عن سماعة، عن أبی بصیر عن أبی عبد الله [فی قوله تعالى:] فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
قال:
1117 و به عن یونس عن عبد الله بن سنان، عن أبی عبد الله فی قوله تعالى: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
یعنی علیا، للولایة.
و من البدع ما روی عن بعض الرافضة أنّه قرأ (فانِصب) بکسر الصاد أی فانصب علیّاً للإمامة. قال: الزمخشری: و لو صحّ هذا للرافضی لصحّ للناصبی أن یقرأ هکذا و یجعله أمراً بالنصب الذی هو بغض علیّ و عداوته!!! أقول: أمر اللَّه تعالى نبیّه بعد أداء رسالته بنصب صاحب السوابق الکریمة على اللَّه و الأخلاق المرضیة عند اللَّه للإمامة التی هی أخت النبوّة و العلّة المبقیة لآثارها و من مقوّمات بقاء شریعته أمر جلیّ مأنوس عند المتشرّعة و له شواهد غیر محصورة منها قوله تعالى: (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ) و منها:
و ما ذکره من أنّ بعض الروافض قرأ قوله تعالى: (فانصب) بالکسر و حمله على هذا المعنى أیضاً سهو منه إذ الفعل جاء من باب (ضرب) و (نصر) و (علم) و على التقادیر یصحّ منه إرادة هذا المعنى و الشواهد أیضاً کثیرة.
1118 حدثنا جبرئیل بن أحمد، قال: حدثنی الحسن بن خرزاد، قال: حدثنی غیر واحد عن أبی عبد الله [فی قوله تعالى:] فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
] قال: [یعنی] فإذا فرغت فانصب علیا للناس.
1119 حدثنا علی بن محمد، قال: حدثنی محمد بن أحمد، عن العباس، عن عبد الرحمن بن حماد، عن الفضل، عن أبی عبد الله فی قول الله تعالى: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ یعنی انصب علیا للولایة. شواهد التنزیل وقوائد تفضیل = ج 2 = ص 451- 453
36- (1). و تلکم الآیات أمثال آیة: 5- التطهیر 2- و المباهلة و 3-: آیة الولایة «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ» و آیة: 4- الطاعة: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» و آیات 5- المودة فی القربى و آیة: 6- میراث الکتاب «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ» مکیة 7- و أولوا الأرحام، و آت ذا القربى حقه و المسکین و ابن السبیل، 8- و آیة «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی ..» 9- و یوم یعض الظالم 10- و انی جاعلک للناس اماما 11- و یتلوه شاهد منه 12- و من عنده علم الکتاب و 13- آیة النصب «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ»
و هی بین مکیات و مدنیات تدل بمختلف الدلالات على خلافة العصمة بعد الرسول (ص) و من الأحادیث حدیث الثقلین و الوزارة و الباب و الأخوة.
إذا ف «بلغ» أمر ببلاغ ما أنزل علیه فی العهدین: المکی و المدنی کتابا و سنّة، فمن المکی «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ. وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ»
و من المدنی آیة الولایة «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ ...» و کما نسمع الرسول (ص) فی تبلیغه الهام یوم الغدیر یجمع بین هامتها ما نزل علیه فی العهدین، شارحا لها کما یجب بشأن الأولویة الزمنیة و الروحیة لأئمة أهل البیت علیهم السلام.
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (5) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (6) فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ (7) وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ (8)
و إذا أردت مکافأة بهذه المکرمات، فإنها لیست إلا أن تستمر بها لما بعدک، کما کنت تعیشها حیاتک أیها الرسول! فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ. وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ
: هنا فی محاولة استمرار الرسالة عند الفراغ عنها نصب و نصب کلاهما یناسبان «فانصب» و خلاف ما یزعم، لیس فی الدعاء نصب و لا نصب، و لا سیما للرسول الذی زاده الدعاء، فلم یؤمر هو صلّى اللّه علیه و آله و سلّم هنا بالدعاء، فإنه کان یعیش حیاته الدعاء، دون اختصاص بالفراغ عن الرسالة، و لقد کان فی نصب علی عند وصیة الخلافة نصب بالغ إذ تبع الکلمة اللاذعة المشهورة ممن احتالوا الخلافة لأنفسهم فقالوا: «دعوه فإن الرجل لیهجر» ما تدمی العیون و تحرق الأکباد! ثم «فانصب» لغویا- على الصحیح او الأصح- أمر بالنصب لا بالنصب، و إلا کان «فانصب»، و فی المنجد: نصب- نصبا الشیء: رفعه و أقامه، و الأمیر فلانا: ولّاه منصبا. و المروی عن أئمة أهل البیت مستفیضا صریح فی النصب و إن کان النصب أیضا یشمله، و من النصب أیضا هو جعل النصیب أو تولیة المنصب و هما یناسبان نصب الخلافة الإسلامیة فإنها نصیب للرسول، یستمر به بعد مماته کما کان قبله، و کما الفرقان فی تفسیر القران فی القران ج = 30 ص 350 -355
36- فَإِذا فَرَغْتَ عن الدعوة و التبلیغ على مقتضى منصب الرسالة و مرتبة النبوة فَانْصَبْ نفسک و أتعبها بالمجاهدات و الریاضات القالعة لعرق لوازم الإمکان عن أصلها على مقتضى رتبة الولایة
الفوا تح الهیه والمفاتیح الغیبه ج 2 =ص 568
37- فرات بن إبراهیم الکوفی (بإسناده) عن أبی عبد اللّه علیه السّلام: (قال): (فإذا فرغت فانصب) علیّا علیه السّلام للولایة.
[7] (فانصب) أی التعب.
قال ابن شهرآشوب رحمه اللّه عن الباقر و الصادق علیهما السّلام فی قوله تعالى: (أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ): ألم نعلمک من وصیّک فجعلناه ناصرک و مذل عدوّک. (الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ) و أخرج منه سلالة الأنبیاء الذین یهتدون. (وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ) فلا أذکر إلّا ذکرت معی. (فإذا فرغت) من دنیاک. (فانصب) علیّا للولایة، تهتدى به الفرقة
قال محمد بن العبّاس رحمه اللّه بإسناده عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قال اللّه سبحانه و تعالى: (أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ- بعلیّ- وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ ... فَإِذا فَرَغْتَ- من نبوّتک فانصب علیّا وصیّا- وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ) فی ذلک. . القران فی غضائل اهل البیت ص 596 ج المتین
38- فإن قلت: فکیف تعلق قوله فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
بما قبله؟ قلت: لما عدد علیه نعمه السالفة و وعده الآنفة، بعثه على الشکر و الاجتهاد فی العبادة و النصب فیها، و أن یواصل بین بعضها و بعض، و یتابع و یحرص على أن لا یخلى وقتا من أوقاته منها. فإذا فرغ من عبادة ذنبها بأخرى. و عن ابن عباس: فإذا فرغت من صلاتک فاجتهد فی الدعاء. و عن الحسن: فإذا فرغت من الغزو فاجتهد فی العبادة. و عن مجاهد: فإذا فرغت من دنیاک فانصب فی صلاتک. و عن الشعبی: أنه رأى رجلا یشیل حجرا فقال: لیس بهذا أمر الفارغ، و قعود الرجل فارغا من غیر شغل أو اشتغاله بما لا یعنیه فی دینه أو دنیاه: من سفه الرأى و سخافة العقل و استیلاء الغفلة، و لقد قال عمر رضى اللّه عنه: إنى لأکره أن أرى أحدکم فارغا سهلا لا فی عمل دنیا و لا فی عمل آخرة. و قرأ أبو السمال: فرغت- بکسر الراء- و لیست بفصیحة. و من البدع: ما روى عن بعض الرافضة أنه قرأ فانصب بکسر الصاد، أى فانصب علیا للإمامة، و لو صح هذا للرافضى لصح الناصبی أن یقرأ هکذا، و یجعله أمرا بالنصب الذی هو بغض علىّ و عداوته وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ و اجعل رغبتک إلیه خصوصا، و لا تسأل إلا فضله متوکلا علیه. و قرئ: فرغب أى: رغب الناس إلى طلب ما عنده.
الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل ج 4 = ص 772
39-المعنى فَإِذا فَرَغْتَ من الجهاد فَانْصَبْ
فی العبادة، و یعترض هذا التأویل بأن الجهاد فرض بالمدینة، و قرأ أبو السمال «فرغت» بکسر الراء و هی لغة، و قرأ قوم «فانصبّ» بشد الباء و فتحها، و معناه إذا فرغت من الجهاد «فانصب» إلى المدینة، ذکرها النقاش منبها على أنها خطأ، و قرأ آخرون من الإمامیة «فانصب» بکسر الصاد بمعنى إذا فرغت من أمر النبوة «فانصب» خلیفة، و هی قراءة شاذة ضعیفة المعنى لم تثبت عن عالم، و مر شریح على رجلین یصطرعان، و قال لیس بهذا أمر الفراغ تلا هذه الآیة. و قوله تعالى: المحرر وجیز فی تفسیر کتاب العزیز= ج 5 =ص 498
40 - فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (5) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (6) فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ (7) وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ (8)
هر یک بقدر خویش بجایى رسیدهاند آنجا که جاى نیست بجایى رسیداى
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً، إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً ظاهرا الف و لام در (العسر) در هر دو آیه براى استغراق است اشاره به اینکه بطور کلّى هر امر سختى در بر دارد امر آسانى را یا پس از هر سختى آسانى است خلاصه شاید آیه اشاره باین دارد که و لو اینکه مسلّما تحمّل بار نبوّت و تبلیغ رسالت در مقابل اعراب وحشى که الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً در وصف آنان است بسیار مشکل و سخت و ناگوار بنظر میآید لکن در اثر متانت و استقامت و بردبارى که نمودى سینه تو را باز نمودیم و تو را توانا گردانیدیم و قوت و شوکت بتو دادیم که بتوانى در مقابل کفار مقاومت نمایى زیرا که در اثر صبر و استقامت در عمل آنچه در ابتداء بنظر مشکل مینماید آسان میگردد و تکرار آیه شاید براى تأکید باشد که محققا از پس هر دشوارى آسانیست فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ، وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ
چنین مینماید که حضرتش مأمور میگردد که پس از فراغت تبلیغ مشغول عبادت گردد و باصطلاح عرفاء انسان کامل نمیگردد مگر پس از انجام دادن چهار سفر سفر اول وقتیست که از خلق اعراض نموده و بتمام همّت رو بحق تعالى آرد و وقتى این سفر بپایان میرسد که حالت حضور براى وى پیش آید یعنى آثار حقّانى را بچشم دل در مظاهر موجودات ملاحظه نماید وقتى این مرتبه از دانش بکمال رسید آغاز سفر دوم میگردد و سفر میکند باسماء و صفات الهى و امتیاز میدهد بین اوصاف ربوبى و صفات حقّانى از صفات خلقى و چون در این مرتبه نیز تکمیل گردید آغاز سفر سوم میگردد و حالت تدلّى و جمع و استغراق و دوام مشاهده براى وى پیش میآید و پس از آنکه اسفار سه گانه را با تمام رسانید و مظهر و نماینده صفات الهى گردید آن وقت مأمور میگردد براى هدایت خلق و پیمودن این اسفار اول شرط منصب نبوت است که بدون آن کسى شأنیّت نبوت پیدا نمیکند و البته براى هر یک از این مقامات عرض عریضى است که اینجا جاى بیان آن نیست این است که مراتب پیمبران متفاوت میباشد و همه در یک درجه و مقام نیستند اول مرتبه نبوت دوم رسالت سوم اولو العزمى آخرین مرتبه کمال خاتمیت است که مخصوص بمقام سیّد ما و پیمبر ما خاتم النبیین صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم است.
در تفسیر على بن ابراهیم است فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
26 - إذا فرغت من دنیاک فانصب فی عبادة ربّک، و قیل: إذا فرغت من الجهاد فانصب فی العبادة، أو فانصب فی جهاد نفسک، و قیل: إذا فرغت من العبادة فانصب لطلب الشّفاعة، و قیل: إذا صححت و فرغت من المرض فانصب فی العبادة، و قیل: إذا فرغت ممّا یهمّک فانصب فی الفرار من النّار، و عن الصّادق (ع): إذا فرغت من نبوّتک فانصب علیّا (ع)، و الى ربّک فارغب، و عنه انّه قال: یقول: فاذا فرغت فانصب علمک و أعلن وصیّک فأعلمهم فضله علانیة فقال: من کنت مولاه فعلىّ مولاه، الحدیث، قال: و ذلک حین اعلم بموته و نعیت الیه نفسه، و ظاهر هذین الخبرین انّه (ع) قرئ: انصب بکسر الصّاد، و یمکن استفادة هذا المعنى من القراءة المشهورة لجواز ان یکون المعنى إذا فرغت من تبلیغ الرّسالة و تبلیغ جمیع الأحکام، أو من حجّة الوداع فجدّوا تعب فی خلافة علىّ (ع) فیکون بمعنى اعى، أو بمعنى ارفع خلیفتک و اعلنه، أو بمعنى ارفع خلیفتک علیهم، قال الزّمخشرىّ: و من البدع ما روى عن بعض الرّافضة انّه قرئ فانصب بکسر الصّاد اى فانصب علیّا (ع) للامامة، و لو صحّ هذا للرّافضىّ لصحّ للنّاصبىّ ان یقرأه هکذا و یجعله آمرا بالنّصب الّذى هو بغض علىّ (ع) أقول: لیس فی القراءات المشهورة و لا فی الشّاذّة قراءة انصب بکسر الصّاد، و لا دلالة فیما ذکرناه من الرّوایتین على القراءة المذکورة، و قوله تعالى بعد ذلک: و الى ربّک فارغب، یدلّ على انّه امر بنصب الخلیفة فانّ ظاهره یدلّ على نعى نفسه (ص)، و المناسب لنعى نفسه تعیین الوصىّ لنفسه و نصب خلیفة للنّاس لئلّا ینفصم نظامهم.
تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده ج 4 = ص 263
1- و شق له من اسمه لیحله فذو العرش محمود و هذا محمد فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ بدانکه با هر دشوارى و سختى آسانى هست و با هر رنجى راحتى است یعنى این رنج و سختى که از مشرکین و منافقین بتو میرسد از پس آن ظفر و آسایش خواهد بود و چون از حجة الوداع و تبلیغ رسالت فارغ شدى منصوب کن على (ع) را بولایت و امامت و وصایت و پیوسته مشتاق لقاى حق باش و از خلایق بگسل و دل بسوى خدا بند که کافى است تو را- در کافى از حضرت صادق (ع) روایت کرده فرمود یعنى وقتى فارغ شدى از تبلیغ رسالت و واجبات و محرمات و احکام منصوب کن على (ع) را بخلافت و ولایت و وصایت و اعلان نما فضیلت او را آشکارا تا مردم هدایت بشوند بوجود مقدس علی امیر المؤمنین (ع) و بسوى پروردگار در امر نصب کردن على (ع) راغب شو و میل نما و مشتاق باش و بنگرانى و کراهت منافقین متوجه مباش و اینحدیث را ابن شهر آشوب و صاحب بصائر الدرجات و محمد بن عباس و جمع بسیارى از اصحاب حدیث بطرق عدیده از ائمه معصومین علیهم السلام روایت کردهاند پایان سوره انشراح تفسیر جامع ج 7 = ص 441
2- البسط و العسر الواحد هو الحجاب و الیسران کشف الحجاب و رفع العتاب فَإِذا فَرَغْتَ اى من التبلیغ او من المصالح المهمة الدنیویة فَانْصَبْ النصب محرکة التعب اى فاجتهد فى العبادة و اتعب شکرا لما اولیناک من النعم السالفة و وعدناک من الآلاء الآتیة و به ارتبطت الآیة بما قبلها و یجوز ان یقال فاذا فرغت من تلقى الوحى فانصب فى تبلیغه و قال الحسن رحمه اللّه إذا کنت صحیحا فاجعل فراغک نصبا فى العبادة کما روى أن شریحا مر برجلین یتصارعان و آخر فارغ فقال ما امر بهذا انما قال اللّه فاذا فرغت فانصب و قعود الرجل فارغا من غیر شغل او اشتغاله بما لا یعنیه فى دینه او دنیاه من سفه الرأى و سخافة العقل و استیلاء الغفلة و عن عمر رضى اللّه عنه انى لأکره أن ارى أحدکم فارغا سهلا لا فى عمل دنیاه و لا فى عمل آخرته فلا بد للمرء ان یکون فى عمل مشروع دائما فاذا فرغ من عمل اتبعه بعمل آخر و قال قتادة و الضحاک فاذا فرغت من الصلاة فانصب فى الدعاء. و ابو مدین مغربى قدس سره در تأویل این آیت فرموده که چون فارغ شوى از مشاهده أکوان نصب کن دل خود را براى مشاهده جمال رحمن. قال فى الکشاف و من البدع ما روى عن بعض الرافضة أنه قرأ فانصب بکسر الصاد اى فانصب علیا للامامة و لو صح هذا للرافضة لصح للناصبى أن یقرأ هکذا و یجعله امرا بالنصب الذی هو بغض على و عداوته وَ إِلى رَبِّکَ وحده فَارْغَبْ اصل الرغبة السعة فى الشیء یرادبها السعة فى الارادة فاذا قیل رغب فیه و الیه یقتضى الحرص علیه و إذا قیل رغب عنه اقتضى صرف الرغبة عنه و الزهد فیه و فى القاموس رغب فیه کسمع رغبا و یضم رغبة اراده و عنه لم یرده و الیه رغبا محرکة ابتهل او هو الضراعة و المسألة و المعنى فارغب بالسؤال و لا تسأل غیره فانه القادر على اسعافک لا غیره. و سخن تو بدرگاه قرب مقبولست و دعوات طیبات تو در محل قبول.
چو مقصود کون و مکان جودتست خدا میدهد آنچه مقصودتست
و عن بعض الأکابر ألم نشرح لک صدرک برفع غطاء انیتک و کشف حجاب اثنینیتک عن حقیقة احدیتنا و وجه صمدیتنا و وضعنا عنک ذنب وجودک الذی انقض ظهر فؤادک بان نطلعک على فناء وجودک الصوری الظلی و بقاء وجودنا الحقیقی العینی و رفعنا لک ذکرک بافنائک فینا و ابقائک بنا الى مرتفع الخطاب الوارد فى شأنک بقولنا ان الى ربک المنتهى اى منتهى جمیع الأرباب الأسماء الالهیة فکذلک إلیک منتهى کافة المربوبین الحقائق الکونیة و بذلک الرفع کنت سید الکل فارض بالقضاء و اصبر على البلاء و اشکر على النعماء فان مع عسر الابتلاء بالبلایا المؤدى الى اضطراب صدرک یسر الامتلاء بالعطایا المفضى الى اطمئنان روحک ان مع العسر یسرا البتة إذ هکذا جرت سنتنا مع کل عبد و لن تجد لسنتنا تبدیلا بأن یرتفع العسر جمیعا و یصیر الکل یسرا او بالعکس فلا تلتفت الى الیسر و السرور فانه حجاب نورانى و لا الى العسر و الألم فانه حجاب ظلمانى فاذا فرغت من إعطاء حق وارد کل وقت حاضر فانصب نفسک فى منصب إعطاء وارد کل وقت قابل إذا اتى یعنى فافعل ثانیا کما فعلت اولا و کن هکذا دائما الى أن یأتیک الیقین و الى ربک اى الى جلاله و جماله و کماله فارغب لا الى غیره من الأمور و الاحکام الواردة علیک فى الأوقات لأن فى الرغبة و الالتفات الى غیر الرب احتجابا عن الرب و سقوطا عن قرب الى بعد و مقامک لا یسع غیر القرب و الانس و الحضور و عن طاووس و عمر بن عبد العزیز رحمهما اللّه انهما کانا یقولان ان الضحى و ألم نشرح سورة واحدة فکانا یقرآنهما فى رکعة واحدة و لا یفصلان بینهما بالبسملة لأنهما رأیا أن أول الم نشرح مشابه لقوله الم یجدک إلخ و لیس کذلک لأن تلک حال اغتمامه علیه السلام بأذى الکفار فهى حال محنة و ضیق و هذه حال انشراح الصدر و تطیب القلب فکیف یجتمعان. و در لیله معراج ندا آمد که اى محمد بخواه تا بخشیم رسول علیه السلام کفت خداوندا هر پیغمبرى از تو عطایى یافت ابراهیم را خلت دادى با موسى بی واسطه سخن کفتى إدریس را بمکان عالى رسانیدى داود را ملک عظیم دادى و زلت وى بیامرزیدى سلیمانرا ملکى دادى که بعد از وى کس را سزاى آن ندادى عیسى را در شکم مادر توراة و إنجیل در آموختى و مرده زنده کردن بر دست وى آسان کردى و إبراء اکمه و أبرص مراورا دادى جواب الهى آمد که یا محمد اگر ابراهیم را خلت دادم ترا محبت دادم و اگر با موسى سخن کفتم بىواسطه لکن کوینده را ندید و با تو سخن میکفتم بىحجاب و کوینده دیدى و اگر إدریس را بآسمان رسانیدم ترا از آسمان بحضرت قاب قوسین او أدنى رسانیدم و اگر داود را ملک عظیم دادم و زلت وى بیامرزیدم امت ترا ملک قناعت دادم و کناهان ایشان بشفاعتت بیامرزیدم و اگر سلیمان مملکت دادم ترا سبع مثانى و قرآن عظیم دادم و خاتمه سوره بقره که بهیچ پیغمبر بجز تو ندادم و دعاهاى تو در آخر سورة البقرة اجابت کردم و أعطیتک الکوثر و ترا بسه خصلت بر اهل زمین و آسمان فضل دادم یکى الم نشرح لک صدرک دیکر و وضعنا عنک وزرک سوم و رفعنا لک ذکرک و أعطیتک ثمانیة أسهم الإسلام و الهجرة و الجهاد و الصلاة و الصدقة و صوم رمضان و الأمر بالمعروف و النهى عن المنکر و أرسلتک الى الناس کافة بشیرا و نذیرا و جعلتک فاتحا و خاتما و هذا السوق یشیر الى السورة مدنیة و فى بعض الروایات سألت ربى مسائل وددت انى لم سألها إیاه قط فقلت اتخذت إلخ و هو الظاهر و هذا یقتضى ان یکون مسألته علیه السلام من عند نفسه من غیران یقول اللّه له سل تعط و اللّه تعالى اعلم و فى الحدیث من قرأها اى سورة ألم نشرح فکأنما جاءنى و انا مغتم ففرج عنى تمت سورة الانشراح بعون الفتاح
تفسیر روح البیان ج 10 = ص 466
28-و نظر بتصلّبش در پیروى از ظواهر آیات و اخبار از ملا محسن فیض (ره) به «عارف» تعبیر میکند مثلا در سوره انشراح در ذیل تفسیر آیه «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ
» گفته: «بعضى از فضلاى عرفاى زمان مد اللَّه ظلال افادته و لا زال کاسمه محسنا فرموده: أقول: نصب الامام و الخلیفة (پس بعد از نقل کلام فیض (ره) بعین عبارت وى که در صافى هست گفته): انتهى کلامه اعلى اللَّه مقامه فى الدنیا و الآخرة».
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (5) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (6) فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ (7) وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ (8)
و تفصیل این مقدمه در سوره بقره گذشت وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ و برداشتیم از تو بوسیله على بن ابى طالب علیه السّلام ثقل و گرانى حرب تو را که با کفار و معاندین دین مبین دارى چنانچه على بن ابراهیم روایت کرده الَّذِی آن بار گرانى که أَنْقَضَ ظَهْرَکَ گران ساخته بود پشت تو را وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ و بلند گردانیدیم براى تو نام تو را یعنى نام تو را قرین با نام خود ساختیم در کلمه شهادت تا رفعت شأن تو بر همگنان ظاهر و با هر گردد پس حقتعالى میفرماید که اگر تو را اى محمد فرو گیرد غمى دلتنگ مباش و صبر کن فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً پس بدرستى که با هر دشوارى و تنگى آسانى است إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً جمله مبالغه است و اشاره است بر اینکه در برابر یک عسر دو یسر است چنانچه از ابن عباس منقول است که «یقول اللَّه خلقت عسرا واحدا و خلقت یسرین فلن یغلب عسر یسرین» یعنى حق تعالى در این آیت میفرماید که آفریدم یک عسر را و آفریدم دو یسر را پس هرگز غالب نگردد یک عسر بر دو یسر و زجاج نقل کرده است که روزى حضرت رسالت پناه صلى اللَّه علیه و اله از خانه بیرون آمدند مسرور و خندان و میگفتند یک عسر بر دو یسر غالب نگردد و بناء این کلام بر این قاعده مقرره نزد عربان است که هر گاه چیزى را نکره آورند و تکرار آن بطریق تنکیر نمایند ثانى غیر اول خواهد بود مثل «اذا کسبت درهما فانفق در همه» درهم ثانى غیر در هم اول است نه عین آن و اگر تکرار بطریق تعریف باشد مثل «اذا کسبت الدرهم فانفق الدرهم» درهم ثانى همان عین درهم اول است پس بنا برین قاعده در این مقام یک عسر خواهد بود و دو یسر زیرا که عسر مصدر بالف و لام تعریف است و یسر نکره و بعد از این بجهت ترغیب وى در عبادت و تحریص او در طاعت میفرماید که فَإِذا فَرَغْتَ پس چون فارغ شوى از نماز فَانْصَبْ
پس جهد کن در دعا بسوى پروردگار خود یعنى بعد از نماز یومیه مشغول براحت و فراغت مشو بلکه متحمل شو تعب تعقیب را و «فانصب» مشتق از نصب بمعنى تعب و مشقت است وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ و بسوى پروردگار خود رغبت کن بجانب او در سؤال تا عطا کند آنچه را که سؤال کنى و این تفسیر مروى از حضرت صادقین علیهما السلام است چنانچه در مجمع البیان گفته
«فاذا فرغت فنصب والى ربک فارغب، معناه فاذا فرغت من الصلاة المکتوبة فانصب الى ربک فى الدعاء و ارغب الیه فى المسئلة یعطک. عن مجاهد و قتادة و الضحاک و مقاتل و الکلبى و هو المروى عن ابى جعفر و ابى عبد اللَّه علیهما السلام
«قوله: فاذا فرغت من نبوتک فانصب علیا والى ربک فارغب فى ذلک»
و اذا فرغت من حجة الوداع فانصب امیر المؤمنین على بن ابى طالب علیه السّلام»
«قال اللَّه جل ذکره فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
یقول فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
علمک و اعلن وصیک فاعلمهم فضله فقال علیه السّلام من کنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه ثلث مرات»
پس چون فارغ شوى از نبوت یا از حجة الوداع یا از عبادت پس نصب کن و بلند گردان نشان هدایت خود را که على بن ابى طالب است چنانچه در لشکرگاه علم را بلند میسازند و آشکارا کن وصى خود را و بعد ازین اعلام کرد حضرت رسالت پناه صلى اللَّه علیه و اله بر مردم فضل على علیه السّلام را و گفت: هر کس که بودم من اولى بتصرف در کارهاى او پس على بعد از من اولى بتصرف است در کارهاى او بار خدایا دوست بدار بتوفیق هر کسى را که على را دوست دارد بقبول ولایت و خلافت او و دشمن دار بخذلان هر کسى را که على را دشمن دارد بانکار ولایت او و این قول را بجهت تأکید و مبالغه سه مرتبه تکرار کردند پوشیده نماند که مشهور درین آیت «فانصب» بفتح صاد است یعنى تعب کشیدن و اجتهاد نمودن در کارى و بنا بر ظاهر این حدیث باید که «فانصب» بکسر صاد باشد بصیغه امر تا آنکه آن حضرت مأمور باشد بنصب امیر المؤمنین علیه السّلام و میتواند که اهل بیت طیبین و طاهرین که جبرئیل امین در خانه ایشان فروز مىآمده «فانصب» را بکسر صاد میخوانده باشند بعضى از عرفاء معاصرین گفتهاند که «اقول بناء هذه الروایة على انه بکسر الصاد من النصب بالتسکین بمعنى الرفع و الوضع یعنى اذا فرغت من امر التبلیغ فارفع علم هدایتک للناس وضع من تقوم به خلافتک موضعک» و میتوان تأویل احادیث را بنوعى کرد که منافات با قراءت مشهوره نداشته باشد مثلا «فانصب فى على و خلافته» باشد و «فانصب علمک» باین تقدیر باشد که «فانصب فى علمک» پس تعب بکش در باب خلافت مرتضى على علیه السّلام و جهد کن در آن و متحمل شو مشاق انکار منکرین خلافت و ولایت او را و صاحب کشاف بنا بر احتمال اول گفته «و من البدع ما روى عن بعضى الرافضة انه قرأ فانصب بکسر الصاد اى فانصب علیا للامامة» و بعد ازین از غایت جهالت و عناد گفته که «لو صح هذا للرافضى لصح للناصبى ان یقرأه هکذا و یجعله امرا بالنصب الذى هو بغض على و عداوته» یعنى اگر صحیح باشد اینمعنى مر رافضى را هر آینه صحیح خواهد بود مر ناصبى را اینکه فانصب را بکسر صاد بخواند و بگرداند فانصب بکسر صاد را بمعنى امر بنصب که آن بغض على و عداوت با آن حضرت است و بعضى از فضلا و عرفاء زمان مد اللَّه ظلال افاداته و لا زال کاسمه محسنا فرموده که «اقول نصب الامام و الخلیفة بعد تبلیغ الرسالة و الفراغ من العبادة امر معقول بل واجب لئلا یکون الناس بعده فى حیرة و ضلال فصح ان یترتب علیه و اما بغض على و عداوته فما وجه ترتبه على تبلیغ الرسالة او الفراغ من العبادة مع ان کتب العامة مشحونة بذکر محبة النبى له و ان حبه ایمان و بغضه کفر انظروا الى هذا الملقب بجار اللَّه العلامة مع براعته فى العلوم العربیة کیف اعمى اللَّه بصیرته بغشاوة حمیة التعصب فى هذا المقام حتى اتى بمثل هذه الترهات بل انها اى الغشاوة لا تعمى الأبصار و لکن تعمى القلوب التی فى الصدور انتهى کلامه اعلى اللَّه مقامه فى الدنیا و الآخرة اقول هذا الکلام مع ما قلنا فى تبیین المرام قد فل سیف لسانه و رمح قلمه فالحقیق ان ینظر فى کلامه الناظرون فیلعنه اللاعنون فض اللَّه فاه و اخزاه ما اجسره بمقالته مع انه ظاهر الاخذ بذمة الاسلام» و در مجمع البیان گفته که روایت کردهاند اصحاب ما که سوره ضحى و الم نشرح یک سورهاند و مفضل بن صالح روایت کرده که من از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم که فرمود
تفسیر لاهیجی ج 4= ص 812 -866
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (5) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً (6) فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ (7) وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ (8)
3- معنى لغات: «نَشْرَحْ» از مصدر شرح بمعنى شاد و خوشدل کردن، گوشت را به پارههاى بزرگ بریدن، چیزى را گشودن و گشاده کردن، سخن را فهماندن، مشکلى را حلّ کردن. «وزر» گناه، سنگینى، بار سنگین «أَنْقَضَ» از مصدر انقاض بمعنى بارى را بر پشت سنگین کردن. «فَانْصَبْ»
از مصدر نصب به سکون صاد بمعنى خسته و دردناک کردن بیمارى و اندوه، بالا بردن و بر پاى داشتن چیزى بطور ثابت و مستقرّ.
«فَإِذا فَرَغْتَ- الخ» 7- 8 مجمع: 1- یعنى چون از نماز واجب فارغ شدى بدعا بپرداز و روى دل بخدا کن و از او بخواه و معنى «فَانْصَبْ» از نصب بمعنى رنج است یعنى به استراحت مپرداز و همین معنى از امام باقر و صادق علیهما السّلام روایت شده است 2- چون نماز واجب تمام کردى بنماز شب خود را مشغول بدار 3- چون از کار زندگى آسوده شدى بعبادت و نماز بپرداز 4- چون از واجبات آسوده شدى دست اندرکار آن کار شو که میل آن دارى 5- چون از کار دشمن آسوده شدى در عبادت شو 6- چون از جهاد دشمن آسوده شدى برنج جهاد با نفس باش 7- چون کار پیغمبرى خود کردى در اندیشهى شفاعت باش. و روایت است که شریح دید دو نفر کشتى مىگیرند و زور آزمائى مىکنند گفت: آدم بىکار را به اینگونه کارها دستور ندادهاند چه خدا فرموده است «فَإِذا فَرَغْتَ- الخ».
__________________________________________________
4- (1) این توجیهات بر اساس این است که ما بدون تردید سوره را مکّى بدانیم یعنى نازل شده قبل از هجرت، ولى این جز قول غالب مفسّرین دلیل دیگرى ندارد و قبلا گفتیم با ظاهر آیات أوّل سوره سازگار نیست و یا قول معصومى که حجت باشد در دست نداریم و آنچه خداوند برسولش گوشزد میکند همه در مدینه و پس از هجرت صورت گرفته لذا معنى ندارد که قبل از انجام کارى خداوند بطریق امتنان آن را به پیغمبر خاطر نشان سازد، بلکه صواب آن است که سوره در اواخر عمر پیغمبر نازل شده و قطعا کارهاى مذکور انجام گشته بوده. و از سیاق بر میآید که رسولخدا بأمرى دشوار مأمور شده بود که بیم آن داشت امّت یا لا اقل سران آنها نپذیرند و میدان فعّالیّت و توطئه براى منافقین باز شود، و اساس اسلام را متزلزل سازند لذا نگران بود که آیا چه خواهد شد اگر این امر را تبلیغ نکنم، که فرمان خدا را نبردهام و اگر بخواهم انجام دهم مخالفین چه عکس العملى نشان خواهند داد. خداوند دل او را بذکر امور گذشته تقویت میکند و مىفرماید همچنانکه در آغاز امر، کار بسیار دشوار بود و آرام آرام مبدل بآسانى و یسر شد اکنون نیز همانطور است مترس و «بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ... وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ»، و کلمه «فَانْصَبْ» همانطور که در متن بیان شده بمعنى خود را برنج انداز است، نه بآن معنى متبادر بذهن که موجب شده ایراد کنند که باید بکسر صاد باشد نه بفتح، و بنظر میرسد تحریفى در لفظ رخ داده، مثلا امام علیه السلام فرموده باشد «نزلت فى على» و راوى بگمان خود نقل بمعنى کرده و گفته «فانصب علیّا». بارى آنچه ذکر شد استفاده از محضر درس مرحوم استادم أعلى اللّه مقامه الشریف سیّد کاظم موسوى گلپایگانى است که با توضیحات بیشترى در هنگام تفسیر این سوره بیان فرمودند. (مصحّح)
5- آیت 7 «فَإِذا فَرَغْتَ- الخ» شاید این معنى را نیز بفهماند که چون از کارى آسوده شدى باز هم خود را مشغول کار و کوشش بدار که هرگز بىکار نباشى و دلت با خدا باشد که از کار خسته نباشى و پیوسته در اندیشه دستور حقّ باش و خود را برنج آن مشغول کن. و اگر جملهى «فَانْصَبْ»
بکسر صاد باشد شاید این معنى را بفهماند که چون از کارى فارغ شدى آن را منصوب و استوار بدار که بدرستى و خوبى انجام شده و بر جاى مانده باشد و دل با خدا بدار که تو را به اینگونه کار یاور است.
30 - قال حدثنا أبو القاسم عبد الرحمن بن محمد بن عبد الرحمن العلوی الحسنی [قال حدثنا فرات بن إبراهیم الکوفی قال حدثنا جعفر] معنعنا عن أبی عبد الله ع فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
علیا للولایة
736 فرات قال حدثنا محمد بن القاسم بن عبید معنعنا عن أبی عبد الله ع قوله تعالى أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ قال بعلی وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ ... فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
علیا [ع] وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک
738 قال حدثنی جعفر بن أحمد بن یوسف معنعنا عن أبی جعفر ع قال کان رسول الله ص لا یزال یخرج لهم حدیثا فی فضل وصیه حتى نزلت علیه هذه السورة فاحتج علیهم علانیة حین أعلم [علم] رسول الله ص بموته و نعیت [نعت] إلیه نفسه فقال فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
یقول إذا فرغت من نبوتک فانصب علیا من بعدک و علی وصیک فأعلمهم فضله علانیة فقال من کنت مولاه فهذا علی مولاه و قال اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله ثلاث مرات و کان قبل ذلک إنما یراود الناس بفضل علی بالتعریض فقال أبعث رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله لیس بفرار یعرض و قد کان یبعث غیره فیرجع یجبن أصحابه و یجبنونه و یقول إنه لیس مثل غیره من رجع یجبن أصحابه و یجبنونه و قال قبل ذلک علی سید المسلمین و قال علی بن أبی طالب ع عمود الإیمان و هو یضرب الناس من بعدی على الحق و علی مع الحق ما زال علی فالحق معه فکان حقه الوصیة التی جعلت له الاسم الأکبر و میراث العلم
739 قال حدثنی الحسین بن سعید معنعنا عن ابن عباس رضی الله عنه فی قوله [تعالى] أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ أ لم نلین لک قلبک للإسلام و ذلک أن جبرئیل ع أتى محمدا ص فشرح صدره حتى ابتدر [ابتدأ] عن قلبه ثم جاء بدلو من ماء زمزم فغسله و أنقاه مما فیه من المعاصی ثم جاءه بطشت من ذهب قد ملأها علما و إیمانا فوضعه فی قلبه فلین الله قلبه وَ وَضَعْنا یقول حططنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی کان فی الجاهلیة أَنْقَضَ ظَهْرَکَ و أوقره المعاصی وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ یقول صوتک لا یذکر الله إلا ذکرت فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً یقول مع العسر سعة و لا یغلب عسر واحد یسرین أبدا فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
یقول فی الدعاء وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ یقول فی المسألة تفسیر کوفی =ص 573- 577
5- إذا ذکرت و هو قول الناس: أشهد أن لا إله إلا الله و أشهد أن محمدا رسول الله ص ثم قال إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً قال ما کنت فیه من العسر أتاک الیسر فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قال إذا فرغت من حجة الوداع فانصب أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب ع وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ
__________________________________________________
(1). قال فی الصافی: المستفاد من هذه الأخبار أنه بکسر الصاد من النصب بالتسکین بمعنى الرفع و الوضع، یعنی إذا فرغت من أمر تبلیغ الرسالة و ما یجب علیک إنهاؤه من الشرائع و الأحکام فانصب علمک (بفتح اللام) أی ارفع علم هدایتک للناس وضع من یقوم خلافتک موضعک حتى یکون قائما مقامک من بعدک لئلا ینقطع الهدایة و الرسالة بین الله و بین عباده، بل یکون ذلک مستمرا بقیام إمام مقام إمام أبدا إلى یوم القیامة.
قال الزمخشری فی کشافه: و من البدع ما روی عن بعض الرافضة أنه قرأ فانصب بکسر الصاد، أی فانصب علیا للإمامة، قال: و لو صح هذا لصح للناصبی أن یقرأ هکذا (أی بفتح الصاد) و یجعله أمرا بالنصب الذی هو بغض علی و عداوته، أقول: نصب الإمام و الخلیفة بعد تبلیغ الرسالة أو الفراغ من العبادة أمر معقول بل واجب لئلا یکون الناس بعده فی حیرة و ضلالة فیصح أن یترتب علیه و أما بغض علی و عداوته فما وجه ترتبه على تبلیغ الرسالة أو العبادة و ما وجه معقولیته على أن کتب العامة مشحونة بذکر محبة النبی ص لعلی ع و أن حبه إیمان و بغضه کفر و نفاق.حدثنا محمد بن جعفر عن یحیى بن زکریا عن علی بن حسان عن عبد الرحمن بن کثیر عن أبی عبد الله ع فَإِذا فَرَغْتَ من نبوتک فَانْصَبْ علیا ع وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک تفسیر قمی =ج 2 =ص 429
32-و فی تفسیر علیّ بن إبراهیم: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قال: إذا فرغت من حجّة الوداع فانصب أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب- علیه السّلام-. حدّثنا محمّد بن جعفر، عن یحیى بن زکریاء، عن علیّ بن حسّان، عن عبد الرّحمن بن کثیر، عن أبی عبد اللّه- علیه السّلام- فی قوله: فَإِذا فَرَغْتَ من نبوّتک فانصب علیّا وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک.
و فی أصول الکافی: محمّد بن الحسین و غیره، عن سهل، عن محمّد بن عیسى، و محمّد بن یحیى و محمّد بن الحسین جمیعا، عن محمّد بن سنان، عن إسماعیل بن جابر، و عبد الکریم بن عمرو، عن عبد الحمید بن أبی الدّیلم، عن أبی عبد اللّه- علیه السّلام- حدیث طویل، یقول فیه حاکیا عن رسول اللّه: فاحتجّ علیهم حین اعلم بموته و نعیت إلیه نفسه، فقال اللّه- جلّ ذکره-: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ
یقول: إذا فرغت فانصب علمک و أعلن وصیّک، فأعلمهم فضله علانیة فقال: من کنت مولاه فعلیّ
و فی مجمع البیان: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ
معناه: فإذا فرغت [من الصّلاة المکتوبة] فانصب إلى ربّک فی الدّعاء، و ارغب إلیه فی المسألة یعطک. عن مجاهد و قتادة و الضّحّاک و مقاتل و الکلبیّ، و هو المرویّ عن أبی جعفر و أبی عبد اللّه- علیهما السّلام-.
و فی شرح الآیات الباهرة: قال محمّد بن العبّاس- رحمه اللّه-: حدّثنا محمّد بن همام، عن عبد اللّه بن جعفر، عن الحسن بن موسى، عن علیّ بن حسّان، عن عبد الرّحمن، عن أبی عبد اللّه- علیه السّلام- قال: قال- تعالى-: أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ بعلیّ- علیه السّلام- وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ فَإِذا فَرَغْتَ من نبوّتک فانصب علیّا- علیه السّلام- وصیّا وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک.
قلت: و قوله: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ و قال- أیضا-: حدّثنا أحمد بن القاسم، عن أحمد بن محمّد بن خالد، عن محمّد ابن علیّ، عن أبی جمیلة، عن أبی عبد اللّه- علیه السّلام- قال: قوله: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ کان رسول اللّه حاجّا فنزلت فَإِذا فَرَغْتَ من حجّتک فَانْصَبْ علیّا للنّاس. و قال- أیضا-: حدّثنا أحمد بن القاسم، عن أحمد بن محمّد، بإسناده إلى المفضّل ابن عمر، عن أبی عبد اللّه- علیه السّلام- قال: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ علیّا بالولایة.
33- 14- فی تفسیر علی بن إبراهیم ثم قال: «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً» قال: ما کنت فیه من العسر أتاک الیسر فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قال: إذا فرغت من حجة الوداع فانصب أمیر المؤمنین على بن أبی طالب.
15- حدثنا محمد بن جعفر عن یحیى بن زکریا عن على بن حسان عن عبد الرحمن بن کثیر عن أبی عبد الله علیه السلام فی قوله: «فاذا فرغت من نبوتک فانصب علیا وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک».
16- فی أصول الکافی محمد بن الحسین و غیره عن سهل عن محمد بن عیسى و محمد بن یحیى و محمد بن الحسین جمیعا عن محمد بن سنان عن اسمعیل بن جابر و عبد الکریم بن عمرو عن عبد الحمید بن أبى الدیلم عن أبى عبد الله علیه السلام حدیث طویل یقول فیه علیه السلام حاکیا عن رسول الله صلى الله علیه و آله فاحتج علیهم حین اعلم بموته و نعمت الیه نفسه فقال الله جل ذکره: «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ»
یقول: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ
علمک و أعلن وصیک، فأعلمهم فضله علانیة، فقال علیه السلام: من کنت مولاه فعلى مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه ثلاث مرات، ثم قال: لأبعثن رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله لیس بفرار، یعرض بمن رجع یجبن أصحابه و یجبنونه. تفسیر نور الثقلین = ج 5 = ص 602 - 606
1- ( فَاِذا فَرَغتَ فَانْصَبْ)
خدای مهربان در قرآن چهار وصف ویژه برایر غدیر بیان نموده است .
1: الیوم ییس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم واخشون 2- الیوم اکملت لکم دینکم 3- واتممت علیکم نعمتی 4- ورضیت لکم الاسلام دینأ
تحلیل معنایی این 4وصف:
خداشناسی ؛دین شناسی،پیامبرشناسی ،سنت شناسی، امام شناسی ،امت شناسی و دشمن شناسی می باشد
غدیرسرفصل یک تفکر است نشانه ورمزی است که از تداوم خط نبوت حکایت می کند
غدیرچشمه ای است که تا پایان هستی خواهد جوشید وکوثری است که فنا نمی پذیرد
غدیر روز یاس یهود وامید واری مسلمانان واقعیِ پیروِ اسلامِ ناب محمدی (ص) وروز اسلام وقرآن وعترت و ولایت است
ببیان احکام و دعوت برسالت و بنصب خلافت امیر المؤمنین یعنى نصب کن على را بر خلافت و این پس از فراغ از حجة الوداع بود که حضرت دیگر از شر کفار راحت شده بود مأمور شد در غدیر خم که دیگر مسلمین متفرق میشدند به اینکه على (ع) را نصب فرماید بر خلافت و وصى خود قرار دهد. اطیب البیان فی تفسیر القران ج 12 = ص 656
2- فی روایة: «فإذا فرغت من نبوّتک، فانصب علیّا، و إلى ربّک فارغب فی ذلک» الاصفی فی تفسیر القران ج 2 = ص 1456
3- الحاکم الحسکانی- عالم أهل السنة المعروف- روی عن الإمام الصادق علیه السّلام فی «شواهد التنزیل» فی تفسیر الآیة إنّها تعنی: «إذا فرغت فانصب علیّا بالولایة». الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل ص 299 = ج 20 =عنوان نعم الهیه
4- الآیة الکریمة فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ تعنی- کما جاء فی روایات عدیدة- نصب أمیر المؤمنین علی بالخلافة بعد الانتهاء من أمر الرسالة (کمصداق من المفهوم العام للآیة). ». الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل ص 300 = ج 20 =عنوان ملاحظات
5- «الآلوسی» فی «روح المعانی» بعد أن ینقل عن بعض «الإمامیة» هذا التّفسیر یقول: هؤلاء قرءوا «فانصب» بکسر الصاد. وهب أن قراءتها کذلک فلا تنهض أنّ تکون دلیلا على نصب علی بن أبی طالب. ثمّ ینقل عن الزمخشری فی الکشّاف قوله: لو أمکن للشیعة مثل هذا التّفسیر، فالنواصب (أعداء علی) یمکنهم أن یفسّروا الآیة على أنّها أمر بالنصب (ببغض علی). الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل ص 300 = ج 20 =عنوان ملاحظات
6- فَإِذا فَرَغْتَ من الصلاة، فَانْصَبْ فی الدعاء. و قال الحسن: فَإِذا فَرَغْتَ من الجهاد، فَانْصَبْ فی العبادة. و یعترض قوله هذا بأن الجهاد فرض بالمدینة. و قرأ الجمهور: فَرَغْتَ بفتح الراء و أبو السمال: بکسرها، و هی لغة. قال الزمخشری: لیست بفصیحة. و قرأ الجمهور: فَانْصَبْ بسکون الباء خفیفة، و قوم: بشدها مفتوحة من الأنصاب. و قرأ آخرون من الإمامیة: فانصب بکسر الصاد بمعنى: إذا فرغت من الرسالة فانصب خلیفة. قال ابن عطیة: و هی قراءة شاذة ضعیفة المعنى لم تثبت عن عالم، انتهى. البحر المحیط فی تفسیر = ج 10 =ص 499- 500
7- قلت: و لعل تحرّج أخیه من قتله لأنه حین قصد قتله لم یظهر کفره، و ظهر بعد ذلک، فلذلک قاتله أخوه شیت بعد ذلک و أسره، و ذکر الثعلبی: أن قابیل لما طرده أبوه، أخذ بید أخته أقلیما، فهرب بها إلى أرض الیمن، فأتاه إبلیس فقال له: إنما أکلت النار قربان هابیل، لأنه کان یخدم النار و یعبدها، فانصب أنت أیضا نارا تکون لک و لعقبک، فبنى بیت نار، و هو أول من عبد النار. ه. فهذا صریح فى کفره. و اللّه تعالى أعلم. البحرالمدید فی تفسیرالقران المجید = ص32 =ج 2
8- و کان رسول الله (صلى الله علیه و آله) یتألفهم و یستعین ببعضهم على بعض، و لا یزال یخرج لهم شیئا فی فضل وصیه حتى [نزلت] هذه السورة، فاحتج علیهم حین أعلم بموته و نعیت إلیه نفسه، فقال الله عز ذکره: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ یقول: إذا فرغت فانصب علمک و أعلن وصیک، فأعلمهم فضله علانیة، فقال (صلى الله علیه و آله): من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه- ثلاث مرات- ثم قال: لأبعثن رجلا یحب الله و رسوله، و یحبه الله و رسوله، لیس بفرار- یعرض بمن رجع یجبن أصحابه و یجبنونه- و قال (صلى الله علیه و آله): علی سید المؤمنین. و قال: علی عمود الدین، و قال: هذا هو الذی یضرب الناس بالسیف على الحق بعدی. و قال: الحق مع علی أینما مال. و قال إنی تارک فیکم أمرین، إن أخذتم بهما لن تضلوا: کتاب الله عز و جل، و أهل بیتی عترتی. أیها الناس: اسمعوا و قد بلغت، إنکم ستردون علی الحوض، فأسألکم عما فعلتم فی الثقلین، [و] الثقلان: کتاب الله جل ذکره و أهل بیتی، فلا تسبقوهم فتهلکوا، و لا تعلموهم فإنهم أعلم منکم. البرهان فی تفسیرالقران = ج 5 ص 300 -301
9- َ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ بعلی وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ ... فَإِذا فَرَغْتَ من نبوتک فَانْصَبْ علیا [وصیا] وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک». قلت: و قوله: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ ؟ قال: «إن الله عز و جل أمره بالصلاة و الزکاة و الصوم و الحج، ثم أمره إذا فعل ذلک أن ینصب علیا وصیه». البرهان فی تفسیرالقران = ج 5 ص 688
10- 11721/- و عنه، قال: حدثنا أحمد بن القاسم، عن أحمد بن محمد بن خالد، عن محمد بن علی، عن أبی جمیلة، عن أبی عبد الله (علیه السلام)، قال: «قوله تعالى: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ کان رسول الله (صلى الله علیه و آله) حاجا، فنزلت فَإِذا فَرَغْتَ من حجتک فَانْصَبْ علیا للناس». البرهان فی تفسیرالقران = ج 5 ص 688
11- 11722/- و عنه، قال: حدثنا أحمد بن القاسم، عن أحمد بن محمد، بإسناده إلى المفضل بن عمر، عن أبی عبد الله (علیه السلام)، قال: «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ علیا بالولایة». البرهان فی تفسیرالقران = ج 5 ص 689
12- 11723/- محمد بن یعقوب: عن محمد بن الحسن و غیره، عن سهل، عن محمد بن عیسى، و محمد بن الحسین، جمیعا، عن محمد بن سنان، عن إسماعیل بن جابر، و عبد الکریم بن عمرو، عن عبد الحمید بن أبی الدیلم، عن أبی عبد الله (علیه السلام)- فی حدیث طویل- قال: «فقال الله جل ذکره: فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ یقول: إذا فرغت فانصب علمک و أعلن وصیک، فأعلمهم فضله علانیة، فقال (صلى الله علیه و آله): من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، ثلاث مرات».
13- «أ لم نعلمک من وصیک؟ فجعلنا ناصرک و مذل عدوک الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ و أخرج منه سلالة الأنبیاء الذین یهتدى بهم وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ فلا أذکر إلا ذکرت معی فَإِذا فَرَغْتَ من دینک فَانْصَبْ علیا للولایة تهتدی به الفرقة».
14- 11726/- و عن أبی حاتم الرازی: أن جعفر بن محمد (علیهما السلام) قرأ فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قال: «فإذا فرغت من إکمال الشریعة فانصب علیا لهم إماما». البرهان فی تفسیرالقران = ج 5 ص 689
15- 11729/- علی بن إبراهیم، قال: حدثنی محمد بن جعفر، قال: حدثنا یحیى بن زکریا، قال: حدثنا علی ابن حسان، عن عبد الرحمن بن کثیر، عن أبی عبد الله (علیه السلام)، فی قوله: فَإِذا فَرَغْتَ: «من نبوتک فَانْصَبْ علیا (علیه السلام) وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک».
16- ثم قال: فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً، قال: ما کنت فیه من العسر أتاک الیسر، فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قال: إذا فرغت من حجة الوداع فانصب أمیر المؤمنین (علیه السلام) وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ. ». البرهان فی تفسیرالقران = ج 5 ص 690
17- و روى الکراجکی رضی الله عنه فی کنز الفوائد حدیثا مسندا إلى ابن عباس قال قال رسول الله ص و الذی بعثنی بالحق بشیرا و نذیرا ما استقر الکرسی و العرش و لا دار الفلک و لا قامت السماوات و الأرض إلا بأن کتب علیها لا إله إلا الله محمد رسول الله علی أمیر المؤمنین إن الله تعالى لما عرج بی إلى السماء و اختصنی بلطیف ندائه قال یا محمد قلت لبیک ربی و سعدیک قال أنا المحمود و أنت محمد شققت اسمک من اسمی و فضلتک على جمیع بریتی فانصب أخاک علیا علما لعبادی یهدیهم إلى دینی یا محمد إنی قد جعلت علیا أمیر المؤمنین فمن تأمر علیه لعنته و من خالفه عذبته و من أطاعه قربته یا محمد إنی قد جعلت علیا إمام المسلمین فمن تقدم علیه أخرته و من عصاه استحقته إن علیا سید الوصیین و قائد الغر المحجلین و حجتی على الخلائق أجمعین. التأویل الایات ص 186
18- قال محمد بن العباس رحمه الله حدثنا محمد بن همام عن عبد الله بن جعفر عن الحسن بن موسى عن علی بن حسان عن عبد الرحمن عن أبی عبد الله جعفر بن محمد ع قال قال سبحانه و تعالى أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ بعلی وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ ... فَإِذا فَرَغْتَ من نبوتک فَانْصِبْ علیا وصیا وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلکو قال أیضا حدثنا محمد بن همام بإسناده عن إبراهیم بن هاشم عن ابن أبی عمیر عن المهلبی عن سلیمان قال قلت لأبی عبد الله ع قوله تعالى أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ قال بعلی فاجعله وصیا قلت و قوله فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قال إن الله عز و جل أمره بالصلاة و الزکاة و الصوم و الحج ثم أمره إذا فعل ذلک أن ینصب علیا وصیه
19- و قال أیضا حدثنا أحمد بن القاسم عن أحمد بن محمد بن خالد عن محمد بن علی عن أبی جمیلة عن أبی عبد الله ع قال قوله تعالى فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ کان رسول الله ص حاجا فنزلت فَإِذا فَرَغْتَ من حجتک فَانْصِبْ علیا للناس
20- و قال أیضا حدثنا أحمد بن القاسم عن أحمد بن محمد بإسناده إلى المفضل بن عمر عن أبی عبد الله ع قال فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ علیا بالولایة التأویل الایات ص 786
21- (1)- حافظ حاکم حسکانى در شواهد التنزیل ص 349 در ذیل آیه فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ ، گوید: حدیث کرد مرا على بن موسى بن اسحاق باسنادش از ابى بصیر از حضرت امام صادق علیه السلام در (قول خداى تعالى) فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ فرمود، یعنى بعد از آنکه از تبلیغ رسالت فارغ شدى تعیین نما على علیه السلام را براى ولایت.
22- گوید محمد بن یعقوب (کلینى) باسنادش در حدیث طولانى از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده که فرمود، قال اللَّه جلّ ذکره فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ ، میفرماید، هر گاه فارغ شدى تعیین کن على (ع) را بوصایت خودت و اعلام کن ایشان را فضل و مقام او را بآشکارایى، پس سه مرتبه گفت مجمع البیان فی تفسیرالقران ج27 = ص 163
23- تتمه- على بن ابراهیم قال: اذا فرغت من نبوّتک فانصب علیّا. از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده: فاذا فرغت یا محمّد من حجّة الوداع و نبوّتک فانصب علیّا للخلافة. چون فارغ شدى اى پیغمبر از حجة الوداع و تبلیغ رسالت، پس نصب کن على علیه السّلام را براى خلافت و جانشینى خود. و لذا در بعضى قرائت فانصب (بکسر صاد) خواندهاند و قرائت مشهور فانصب (بفتح صاد) باز هم مقصد را دالّ است. زیرا در حدیثى وارد است: فاذا فرغت فانصب علمک. یعنى هرگاه فارغ شدى از تبلیغ، بلند فرما علّم هدایت خود را براى مردم و قرار ده کسى را که قائم مقام تو باشد بعد از تو به تبلیغ احکام و هدایت مردم، تا رشته هدایت و رسالت منقطع نشود بین خدا و خلق، و این ایجاب نماید نصب امام و خلیفه از جانب خدا نه خلق. فانصب: نصب (بر وزن عقل): رنج دادن. رنج دیدن و برپا داشتن. آن در آیه فعل امر است یعنى: تلاش کن و خودت را به زحمت انداز. تفسیر اثنا عشر ج 14 = ص 267
24- و القمّی عنه علیه السلام قال فَإِذا فَرَغْتَ من نبوتّک فَانْصَبْ علیّاً وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ فی ذلک. و فی الکافی عنه علیه السلام فی حدیث قال یقول فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ علمک و أعلن وصیّک فأعلمهم فضله علانیة فقال من کنت مولاه فعلیّ مولاه الحدیث قال و ذلک حین اعلم بموته و نعیت الیه نفسه و القمّی فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ امیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب علیه السلام و المستفاد من هذه الاخبار انّه بکسر الصاد من النصب بالتسکین بمعنى الرّفع و الوضع یعنی فَإِذا فَرَغْتَ من امر تبلیغ الرسالة و ما یجب علیک انهاؤه من الشرایع و الأحکام فَانْصَبْ علمک بفتح اللّام ای ارفع علم هدایتک للنّاس وضع من یقوم به خلافتک موضعک حتى یکون قائماً مقامک من بعدک بتبلیغ الأحکام و هدایة الأنام لئلّا ینقطع خیط الهدایة و الرسالة بین اللَّه و بین عباده بل یکون ذلک مستمرّاً بقیام امام مقام امام ابداً الى یوم القیامة قال الزمخشری فی کشّافه و من البِدَع ما روی عن بعض الرافضة انّه قرئ فانصب بکسر الصاد ای فانصب علیّاً علیه السلام للامامة قال و لو صحّ هذا للرّافضی لصحّ للنّاصبی ان یقرأ هکذا و یجعله امراً بالنصب الذی هو بغض علیّ علیه السلام و عداوته. تفسیرصافی ج 5 = ص 345
25- ارى طول الحیاة علىّ غما فهل انا من حیاتى مستریح
فلما مضى من عمر آدم مائة و ثلثون سنة و ذلک بعد قتل هابیل بخمس سنین ولدت له حواء شیثا و اسمه هبة اللّه یعنى انه خلف من هابیل علمه الله ساعات اللیل و النهار و علمه عبادة الحق فى کل ساعة منها و انزل علیه خمسین صحیفة فصار وصى آدم و ولى عهده فاما قابیل فقیل له اذهب طریدا شریدا فزعا مرعوبا لا تأمن من تراه فاخذ بید أخته إقلیما و هرب بها الى عدن من ارض الیمن فاتاه إبلیس فقال له انما أکلت النّار قربان هابیل لانه کان یعبد النار فانصب أنت ایضا نارا تکون لک و لعقبک فبنى بیتا للنار فهو اوّل من عبد النار و اتخذ أولاد قابیل آلات اللهو من الیراع و الطبول و المزامیر و العیدان و الطنابیر و انهمکوا فى اللهو و شرب الخمر و عبادة النار و الزنا و الفواحش حتى غرقهم اللّه بالطوفان ایام نوح و بقی نسل شیث عن ابن مسعود قال قال رسول اللّه صلى اللّه علیه و سلم لا یقتل نفس ظلما الا کان على ابن آدم الاوّل کفل من دمها لانه اوّل من سن القتل رواه البخاری و غیره و روى البیهقی فى شعب الایمان عن ابن عمر و ابن آدم القاتل یقاسم اهل النار قسمة صحیحة العذاب علیه شطر عذابهم و اخرج ابن عساکر عن ابى هریرة عن النبىّ صلى اللّه علیه و سلم قال من هجر أخاه سنة لقى اللّه بخطیة قابیل لا یفکه شىء دون و لوج النار. فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ قال المفسرون النصب التعب و المعنى فاذا فرغت من دعوة الخلق فانصب و اتعب بالعبادة شکرا لما عددنا علیک من النعم السابقة و وعدناک بالنعم الآتیة او المعنى إذا فرغت من عبادة فانصب فى عبادة اخرى و لا تجعل وقتا من أوقاتک ضائعا خالیا قال رسول اللّه صلى اللّه علیه و اله و سلم لیس یتحسر اهل الجنة الأعلى ساعة مرت بهم و لم یذکروا اللّه فیها و قال ابن عباس و قتادة و الضحاک و مقاتل و الکلبی إذا فرغت من الصلاة المکتوبة او مطلق الصلاة فانصب الى ربک فى الدعاء و ارغب الیه فى المسألة یعنى قبل السلام بعد التشهد او بعد السلام و قال الشعبی إذا فرغت من التشهد فادع لدنیاک و آخرتک و قال ابن مسعود إذا فرغت من الفرائض فانصب فى قیام اللیل و قال الحسن و زید بن اسلم إذا فرغت من جهاد عدوک فانصب فى عبادة ربک و هذا معنى قوله صلى اللّه علیه و سلم رجعنا من الجهاد الأصغر الى الجهاد الأکبر و قال منصور عن مجاهد إذا فرغت من امر الدنیا فانصب فى عبادة ربک و قال حبان عن الکلبی إذا فرغت من تبلیغ الرسالة فانصب اى استغفر لذنبک و للمومنین فوجه اتصال هذه الایة بما سبق ان عند النعماء سبب للشکر و اما على تأویلنا فمعنى الایة إذا فرغت من دعوة الخلق المقصود من النزول الأتم فانصب اى انتصب و ارتفع الى مدارج العروج و مقام الشهود فى الصحاح نصب الشیء وضعه وضعا ثانیا کنصب الزرع و البناء و الحجر و فى القاموس نصب کفرج اعنى و هم ناصب اى منصب و نصب الشیء وضعه و رفعه ضد کنصبه فانتصب و تنصب و ناقة نصباء مرتفعة الصدر و تنصب الغراب ارتفع فعلى هذا التأویل هذه الایة فى مقام التسلیة مرادف بقوله تعالى ان مع العسر یسرا الایة وَ إِلى رَبِّکَ فَارْغَبْ ع عطف تفسیرى یقوله فانصب یعنى ارغب بالسؤال الى ربک و لا تسال غیره قال عطاء تضرع الیه راهبا من النار راغبا فى الجنة و قیل فارغب الیه فى جمیع أحوالک قال الزجاج اجعل رغبتک الى اللّه وحده و الجار و المجرور متعلق بمحذوف دل علیه ما بعده یعنى فانصب و ارغب الى ربک فارغب قلت تکرار الأمر بالرغبة لان الرغبة الاولى الى آلاء اللّه و صفاته و الثانیة الى ذاته المجردة الرفیعة عن الشیون و الاعتبارات قرأة سورة الم نشرح لک صدرک یؤید فى مقام النزول کما ان سبح اسم ربک الأعلى یؤید فى مقام العروج و قد ذکرنا هناک و اللّه تعالى اعلم. التفسیر المظهری =ج 10 ص = 295
لیست کل یادداشت های این وبلاگ
