فهرست

مقدمه................................

اهمیت مشاوره در قرآن.............

اهمیت مشاوره در احادیث..........

معنای مشاوره..........

اهداف مشاوره.............

فوائد و ثمرات..............

اصول مشاوره.....................

خصوصیات و صفات مشاور.............

روشهای مشاوره ........................

انواع مشاوره................................

فنون مشاوره(راهکارهای مشاوره موفق و مؤثر) ............

خاتمه.................................

·        مقدمه:

مشاوره در تاریخ بشر پیشینه‌ای کهن و قدیمی داشته و همواره یار و مددکار انسان در طول حیات او بوده است. از این رو در همه اعصار، انسان خود را در ابعاد گوناگون نیازمند مشاوره دانسته است و امروزه نیز بیش از هر زمان دیگر، مردم با موضوع مشاوره در قلمروهای مختلف نظری و کاربردی و در عرصه‌های گوناگون زندگی مادی و معنوی با گرایش‌های متنوع و متعدد در حوزه‌های رفتاری، شناختی، روانی، تربیتی، تحصیلی، خانواده، ازدواج، شغل و امثال آن سرو کار دارند.

تردیدی نیست که آدمی نیاز به مشاوره دارد. عقل و نقل هر دو به نحوی شهادت می‌دهند‌ که انسان جهت برخورداری از زندگی سالم و سعادت‌مندانه نیازمند مشورت با دیگران استو در واقع مشاوره بنا بر سخن نورانی حضرت علی (ع) مشارکت‌جویی در عقول دیگران و سهیم شدن در تجارب صاحبان عقل و معرفت می‌باشد (مَن شاور رجال شارکها فی عقولهم)[1]

 این نیاز تنها به مشکلات روزانه و مسائل زندگی معمولی محدود نمی‌شود بلکه انسان برای شناخت استعدادهای درونی و غنی‌سازی توانمندی‌های مادی و معنوی خویش نیازمند مشاوره است.

رشد تمدن صنعتی، زندگی انسان را دستخوش تغییرات سریع و همه جانبه گردانیده است به گونه ای که ماهیت شگفت آور تحولات و تغییرات پیوسته به میزان پیچیدگی و مخاطرات زندگی انسان افزوده است . همچنین کثرت مسائل و مشکلات و ناسازگاری های عاطفی و روانی، در مدرسه، محل کار، جامعه، خانواده، و نیز مسائل مربوط به اخلاق ، تربیت ، معرفت ، انتخاب رشته تحصیلی، انتخاب شغل و کار، انتخاب همسر و ازدواج و کشف استعدادهای خدادادی و وجود تضاد و تعارض‌های درونی مشکلات مربوط به مسائل ارتباطی، مسائل روحی و تعالی معنوی و ده ها موضوع دیگر همگی نشانه‌های ضرورت وجود مشاوره است.

بدیهی است مواجه شدن با هر مشکلی دلیل بر ضعف و ناهنجاری فرد نیست ، بلکه اشخاص سالم و قوی در برخی شرایط و موقعیت هابه منظور شکوفایی و بالندگی کامل تر برای مشاوره مراجعه می‌کنند.

مشاوره به عنوان رابطه یاورانه، اثر بخش ترین نقش را در شناخت راه رشد و بالندگی ایفا می‌کند از این رو اسلام بر آن تأکید بسیار کرده است. یکی از روشهای بسیار سودمند ، مشاوره با افراد مورد اعتماد و دارای صلاحیت می‌باشد. یکی از رسالت های اصلی در شجره طیبه صالحین و حلقه های تربیتی کشف استعدادها و شکوفا نمودن این استعدادهای خدادادی و مشارکت و یاری نمودن دیگران در رشد و تکامل است و این محقق نمی‌شود مگر با مشاوره تخصصی ، تربیتی به افراد و گروه های تربیتی.

·        اهمیت مشاوره در قرآن:

در قرآن ، سوره اى به نام ((شورا)) است که در آیات 36 تا 38 آن ، ((مشاوره )) به عنوان یکى از صفات ویژه مؤ منان ، در ردیف توکل ، اجتناب از گناه ، (تقوا) اجابت پروردگار، اقامه نماز، انفاق و ... مطرح گردیده ، مى فرماید:

*(... وَما عِنْدَاللّهِ خَیْرٌ وَاَبْقى لِلَّذینَ آمَنُوا وَعَلى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ وَالَّذینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِر الاْثْمِ وَالْفَواحِشَ وَاِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ وَالَّذینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَاَقامُوا الصَّلاةَ وَاَمْرُهُمْ شُورى بَیْنَهُمْ وَمِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ ).

((... و آنچه نزد خداوند است براى کسانى که ایمان آورده و بر پروردگارشان توکل مى کنند، بهتر و پایدارتر است ؛ همان کسانى که از گناهان بزرگ و اعمال زشت ، اجتناب مى ورزند و هنگامى که خشمگین شوند، عفو مى کنند. و کسانى که دعوت پروردگارشان را اجابت کرده و نماز را برپا مى دارند و کارهایشان به صورت مشورت در میان آنان است و از آنچه به آنان روزى داده ایم ، انفاق مى کنند)).

و در سوره آل عمران ، آیه 159 خطاب به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله ) در کنار امر به عفو مردم و استغفار براى آنان و به مشورت در امور با آنان چنین دستور داده است :

*(فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشاوِرْهُمْ فِى الاَْمْرِ فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ ... )

((به (برکت ) رحمت الهى در برابر آنان (مردم ) خرم (و مهربان ) شدى و اگر خشن و سنگدل بودى ، از اطراف تو، پراکنده مى شدند. پس ‍ آنان را ببخش و برایشان آمرزش طلب کن و در کارها با آنان مشورت کن ، اما هنگامى که تصمیم گرفتى (قاطع باش و) بر خدا توکل کن ...)).

*یَاأَیُّهَاالْمَلَأُأَفْتُونِیفِیأَمْرِیمَاکُنتُقَاطِعَةًأَمْرًاحَتَّى?تَشْهَدُونِ[2]

سپس گفت : ای اشراف (وای بزرگان) نظر خود را در این امر عدم به من باز گو کنید که من هیچ کار مهمی را بدون حضور (و مشورت) شما انجام نداده ام

·        اهمیت مشاوره در احادیث:

امر مشاوره از لحاظ اهمیت در ردیف تهذیب خود و جامعه، یعنی امر به معروف و نهی از منکر، در قرآن و احادیث قرار گرفته و پیشوایان مذهبی در این باب اشارات زیادی کرده‌اند که در ذیل به برخی از آنها اشاره میگردد.

پیامبر (صلى اللّه علیه و آله ) و ائمه اطهار (علیهم السّلام ) علاوه بر اینکه خود، مشاور مردم بودند و پیوسته به راهنمایى مردم مى پرداختند، با دیگران نیز مشورت مى کردند؛ مانند آنکه در بدر، پیامبر (صلى اللّه علیه و آله ) این مساءله را - که مسلمانان بجنگند یا نه - به شور گذاشت و بعد از آنکه راءى اکثریت مبنى بر جنگیدن اعلام شد، تصمیم بر جنگ گرفت ، همچنین در مورد محل استقرار لشکر، نظر ((حباب بن منذر)) پذیرفته شد که مى گفت : گرچه این محل به دشمن نزدیک است ولى در کنار آب است . و یا در ((جنگ خندق ))، به منظور محافظت از شهر، نظر ((سلمان )) مبنى بر حفر گودال در اطراف مدینه را پذیرفت و پیامبر (صلى اللّه علیه و آله ) دستور فرمود تا اطراف مدینه را حفر کنند. و نظایر اینها بسیار است که رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله ) و ائمه اطهار (علیهم السّلام ) پیوسته در کارها، با اصحابشان به مشاوره مى پرداختند.

امیرالمؤ منین (علیه السّلام ) نیز چنین بود. مشاوره او با دوازده نفر مانند سلمان ، ابوذر و ... در مورد سکوت 25 ساله اش و یا قیام و جنگ و مشورت با اصحاب بدر و یاران خود در انتخاب استانداران و فرمانداران و نظایر اینها، همه شاهد بر این حقیقت است . در حدیثى نقل شده است که امام رضا (علیه السّلام ) در مورد کارى ، با یکى از اصحابش ، مشورت کرد و او از اینکه طرف مشاوره امام (علیه السّلام ) قرار گرفته ، شگفت زده شد. حضرت براى اینکه بیان نماید این روش همیشگى ماست و جاى شگفتى نیست ، فرمود:

((... ان رسول اللّه (صلى اللّه علیه و آله ) کان یستشیر اصحابه ثم یعزم على ما یرید)). ((رسول خدا - درود خدا بر او و دودمانش باد - پیوسته از اصحابش ، در کارها، مشورت خواهى مى کرد، سپس بر انجام خواسته اش ‍ تصمیم مى گرفت )).

و نیز آن حضرت از پدر بزرگوارش حضرت موسى بن جعفر (علیه السّلام ) یاد مى کند و مى فرماید: با اینکه عقلهاى دیگران قابل مقایسه با عقل پدرم نبود، بسیار رخ مى داد که با خدمتکار خانه به مشورت مى پرداخت و در پاسخ این سؤ ال که آیا با چنین فردى مشورت مى کنید، مى فرمود:

((... ان اللّه تبارک و تعالى ربما فتح على لسانه ...))

((چه بسا خدا بر زبان او درى را بگشاید)).

شایان توجه است که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله ) و ائمه طاهرین (علیهم السّلام ) خود نیاز به مشورت با دیگران نداشته اند و مشورت آنان با دیگران به منظور اهداف مشخصى بوده است .

مرحوم مفید (رحمه اللّه )، در توضیح آیه (... وَشاوِرْهُمْ فِى الاَمْرِ فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوکَّلْ عَلَى اللّهِ ... ) به علت امر به مشورت پیامبر با مردم مى پردازد و مى فرماید:این امر،جنبه تربیتى دارد و منظور این است که مردم یاد بگیرندکه :

اولاً: با الفت و دوستى ، با هم به مشورت بپردازند.

ثانیا: یاد بگیرند که هنگام تصمیمات اخذ شده ، مؤ دب به ادب الهى بشوند و تسلیم باشند و برخلاف تصمیم گرفته شده هیچ اقدامى ننماید.

نکته قابل توجه اینکه خداى سبحان به پیامبرش خبر داده بود که : (... وَمِنْ اَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ ... ). ((منافقانى در مدینه هستند که تو آنان را نمى شناسى ولى ما آنان را مى شناسیم )) با اینکه آنان برخلاف دستور پیامبر عمل مى کردند. خدا امر به مشورت کرد تا باطن آنان در گفتگوها روشن شود و به این منظور هم پیامبر با همه آنان نیز مشورت مى کرد. در حقیقت خدا مشورت با آنان را راهى براى شناسایى آنان قرار داد.

مرحوم مفید (رحمه اللّه ) ، سپس به مشورت با منافقان در جنگ بدر اشاره مى کند که خدا هم نیات پلید آنان را از خیانت در مشورت در سوره انفال ، آیه 67 و 68 بیان داشته است .

مشورت پیامبر واهل بیت علیهم السلام با دیگران به منظور احترام و شخصیت دادن به مردم و رشد فکرى آنان بوده است ؛ تا به مشاوره عادت کنند و بدانند که مشاوره با دیگران عیب نیست و به شخصیت کسى لطمه وارد نمى آورد.

و نیز به منظور شرکت دادن مردم در کارها و جلوگیرى از انتقادنسبت به فرد خاص ، در صورت شکست در کار و استفاده از تاءیید مردم براى اجراى درست و کامل چیزى که بر آن تصمیم گیرى شده است . و همچنین براى شناساندن افراد صلاحیتدار براى مشاوره و برحذر داشتن مردم از اینکه به هرکسى مراجعه نکنند؛ مانند دستور امام حسن (علیه السّلام ) به ((عبیداللّه بن عباس )) مبنى بر اینکه با ((قیس بن سعد و سعید بن قیس ))، در کارها مشورت کند

و یا مشورت امام صادق (علیه السّلام ) با ((زید بن على بن الحسین (علیه السّلام ) ) که براى شناساندن و معرفى این گونه افراد، با آنان مشورت مى شده و یا امر به مشورت با ایشان شده است .

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله می فرماید:

*المشاورهحصن من الندامه وآمن من الملامه(نهج الفصاحه 2905)

 مشورت پشیمانی نمی‌آورد و ایمن است از سرزنش و ملامت.

*و ما یستغنی رجل عن مشوره[3].

هیچکس از مشورت بی‌نیاز نیست.

*لا یفعل احدکم امرا حتی یستشیر[4]

هیچکس از شما مؤمنان کاری را جز با مشورت انجام ندهد.

*لا وحده اوحش من العجب و لا مظاهره اوثق من المشاوره[5]

هیچ تنهایی از خود پسندی وحشتناکتر نیست و هیچ پشتگرمی، مطمئن‌تر از مشورت نیست.

 حضرت علی‌ابن ابیطالب(ع) در کتاب پر ارزش نهج‌البلاغه ، در کلمات قصار، اشارات زیادی به این مهم کرده که به چند نمونه ازآن اشاره می گردد :

*ان المشوره مبارکه[6]

 همانا در مشورت برکت است.

*المشورت راحت لک و تعب بغیرک[7]

 مشورت موجب راحتی تو و سبب زحمت غیر تو است.

*المستشیر متحصن من اسقط[8]

 مشورت کننده از خطا و لغزش ایمن است.

*اضربوا بعض الرای ببعض یتولد منه الصواب[9]

 آرا را به محک یکدیگر بگذارید تا صواب از میان آنها برخیزد.

از آنچه گذشت می‌توان نتیجه گرفت که مشاوره و راهنمایی(هدایت و ارشاد) یک امر اسلامی است که به انسان رشد می‌دهد و او را در کارها موفق‌تر و خرسندتر می‌سازد و همان طوری که حضرت علی(ع) می‌فرمایند: من استبد برأیه فقد هلک. استبداد رأی به تحقیق هلاکت بار است، که مفهوم مقابل مشاوره می‌باشد. زیرا که خودپسندی و خودمحوری طبق فرمایش آن حضرت هلاکت‌بار است. همان طوری که تکبر، مستهجن و تواضع و فروتنی مستحسن است، همان طور هم مشورت موجب نجات و استبداد به رأی موجب هلاکت است[10].